Raška stilska grupa arhitektonskih spomenika

Grupa spomenika koja čini celinu, a sagrađena je za vreme Stevana Nemanje i njegovih prvih naslednika (XII vek) u Raškoj, od Morave do Jadranskog mora, pripada Raškoj stilskoj grupi. Ovi objekti su nastali pod uticajem vizantijske arhitekture sa istoka i romanske arhitekture sa zapada. Oblika su jednobrodne zasvedene građevine s kubetom na sredini. Kube je postavljeno na kockastom postolju. Sa zapadne strane nalazi se priprata, a sa bočnih strana dodati su pevački transepti. Ova arhitektonska koncepcija građevina potiče od vizantijskih uticaja. Fasade su ukrašene u romanskom stilu. Krovni venac se sastoji iz niza arkadica, a ravne zidne površine oživljene su samo vertikalnim podelama, pilastrima. Vrata i prozori ukrašeni su dekorativnim ornamentima isklesanim u belom mermeru u visokom reljefu, sa velikim ispadima figura prema pozadini. Ukrasi na dovratnicima, doprozornicima, arhivoltama iznad vrata i prozora i poljima ispod arhivolti su u obliku stilizovavih biljaka i lozica. U lišće i cveće upletene su figure zivotinja, ptica i ljudi. Iako su ovi ukrasi romanskog porekla, ima i onih koji po kompoziciji, načinu izrade prevazilaze starija dela romanske arhvtekture (Studenica). Unutrašnjost crkava bogato je ukrašena freskama koje su građene po vizantijskim tradicijama, s minim velikim figurama postavljenim u jednom planu s plavom pozadinom.

Od velikog broja značajnih spomenika ove epohe najznačajniji su sledeći: Studenica, žica, Mileševo, Morača, Sopoćani i Dečani.

Studenica je glavna Nemanjina zadužbina. Nalazi se iznad reke Studenice, dvanaest kilometara od ušća u Ibar. Jednobrodna je građevina sa narteksom i oltarskim transeptom i naosima sa strane. Velika kupola na sredini iznutra je kriškastog oblika. Crkva je podignuta od 1183. do 1191. godine. Sagrađena je od uglačanog tesanog mermera (na toskanski način). Spoljna arhitektonska obrada je romanskog stila. Pod krovom se nalaze ukrasi od venaca na konzolama. Četiri portala i trodelni ili dvodelni prozori su bogato ukrašeni.

žiča je sagrađena za vreme Stevana Prvovenčanog od 1208. do 1215. godine. Nalazi se između Kraljeva i Mataruške Banje. To je jednobrodna građevina s jednim kubetom izdignutim na kockastom postolju, sa dodatim niskim pevačkim transeptima sa strane i polukružnom apsidom. Na zapadnoj strani dozidana je priprata, a ispred je visoka kula. Crkva je omalterisana i obojena crvenom bojom. Nema nikakvih plastičnih ukrasa na fasadi.

Mileševo je sagradio kralj Vladislav, sin Stevana Prvovenčanog, od 1234. do 1235. godine. Nalazi se blizu Prijepolja. To je jednobrodna građevina s kubetom, čiji je prečnik manji od širine glavnog broda, pa je kockasto postolje ispod kubeta takođe manje od ove širine. Zato ono liči na četvrtasti tambur. Polukružna apsida priljubljena je uz istočni deo objekta. Priprata, s naknadno podignutim kubetom, sagrađena je sa zapadne strane. Ova građevina je malterisana i ukrašena slepim arkadama na romanski način. Unutrašnjost crkve ukrašena je živopisom koji spada u najlepše iz tog perioda.

Moraču je sagradio Stefan (Vukanov sin) 1252. godine iznad reke Morače u Crnoj Gori. To je jednobrodna građevina s kubetom koja stoji na četvrtastom postolju koje se nalazi iznad glavnog broda. Polukružna apsida i bočni pevački transepti dodati su sa strane. Sa zapadne strane dodata je priprata. Crkva je ukrašena na romanski način. Zgrada je malterisana.

Sopoćani su izgrađeni za vreme kralja Uroša I oko 1255. godine. Crikva se nalazi osamnaest kilometara od Novog Pazara. Sa spoljne strane ima izgled trobrodne građevine, iako je unutrašnji prostor jednobrodan. Kube je izdignuto na postolju koje je uže od širine broda. Mase ovog objekta teže za stepenastim pomeranjem uvis. Crkva ima ispred priprate visoku kulu. Malterisana je i ukrašena na romanski način. U unutrašnjosti su dosta oštećene freske koje spadaju u najvrednija umetnička ostvarenja fresko-slikarstva u ovom periodu.

Dečani su izgrađeni za vreme kralja Stefana Dečanskog i Cara Dušana, od 1327. do 1335. godine. Nalazi se na dvanaestom kilometru od Peći prema Đakovici. To je najveći, najbogatije ukrašen i jedan od najlepših spomenika raške stilske grupe. Radio ga je kaluđer Vita iz Kotora. Građevina predstavlja kombinaciju zapadnjačke višebrodne građevine i domaće jednobrodne s kubetom. Svi delovi objekta pokriveni su krstasto-rebrastim svodovima. Krov je pokriven olovom preko drvene konstrukcije. Zidovi su zidani kamenom i opekom, naizmenično. Svodovi i rebra izgrađeni su od opeke. Sa spoljne strane zidovi su obloženi tesanicima od belog i crvenog mermera. Četiri portala, dva trodelna prozora, dvadeset jedan dvodelni i deset jednodelnih bogato su skulpturalno obrađeni u romanskom stilu sa elementima gotike.